Miasto Hrubieszów

"Dobra moje dziedziczne miasto Rubieszów
i wszystkie należne wsie..... przeznaczam
na uszczęśliwienie tej włości mieszkańców..."

(Fragment "Testamentu St. Staszica 20.VII.1824 r.)

Stanisław Staszic
ur. 1755 r. w Pile, absolwent wydz. mechanicznego Politechniki Warszawskiej.

Doniosłym faktem w dziejach miasta Hrubieszowa i całego regionu było utworzenie w 1816 r. przez księdza Stanisława Staszica Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, pierwszej przedspółdzielczej organizacji rolniczej w Europie. W myśl statutu TRH chłopi 8 staszicowskich wsi zostali uwolnieni od pańszczyzny i otrzymali na własność użytkowaną ziemię i zabudowania. Do wspólnego zaś użytkowania St. Staszic przekazał im: lasy, stawy, młyny i część pól ornych. Stowarzyszeni prowadzili własne instytucje użyteczności społecznej: szkoły, magazyny zbożowe, szpitale, bank pożyczkowy, instytucję rent dla starców i sierot oraz utworzyli fundusz stypendialny dla uczącej się młodzieży.

"Gmina staszicowska", w skład której wchodziły wsie: Brodzica, Czerniczyn, Pobereżany, Dziekanów, część Szpikołos, Jarosławiec, Busieniec, Putnowice oraz część miasta Hrubieszowa (Podzamcze i Wójtostwo) była w pierwszej połowie XIX wieku jedyną, w której chłopi przez swoich delegatów i Radę Gospodarczą gospodarowali i współrządzili Towarzystwem. Organizacja ta przetrwała - po wielu zmianach - do czasów II wojny światowej.
W mieście i okolicznych wsiach pozostały do dziś materialne ślady działalności Towarzystwa i wciąż żywa pamięć o jego twórcy. Imię Staszica noszą na Ziemi Hrubieszowskiej szkoły, instytucje kultury, ulice i place oraz najstarsza w mieście spółdzielnia mieszkaniowa. Ku jego czci hrubieszowska społeczność ufundowała pomniki i okolicznościowe tablice, które wrosły w krajobraz Hrubieszowa, Dziekanowa, Jarosławca i Kolonii Staszic.

W nawie głównej kościoła parafialnego św. Mikołaja w Hrubieszowie znajduje się popiersie wybitnego Polaka i dobrodzieja hrubieszowskich rolników (fot. po lewej), a na plebani wisi okazały portret olejny Staszica pędzla Franciszka Sobolewskiego (fot. na samej górze). Na poklasztornym budynku - wieloletniej siedziby Liceum Ogólnokształcącego im. ks. St. Staszica można oglądać płaskorzeźbę z jego popiersiem, a we wnętrzu, w sąsiedztwie auli, wisi medalion wykonany przez artystę plastyka Edwarda Gorola - pamiątka po hrubieszowskich obchodach 150 rocznicy powstania Towarzystwa (fot. po prawej).

Upowszechnieniem bogatego dorobku naukowego Staszica i wielu jego zasług dla rozwoju polskiej gospodarki i oświaty zajmuje się od blisko 35 lat hrubieszowskie Muzeum im. ks. St. Staszica. Placówka ma charakter regionalny i wielodziałowy. W muzealnych wnętrzach zabytkowego dworku przy ul. 3 Maja 11 można obejrzeć wystawę stałą "Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie - dzieło St. Staszica ". Prezentowane archiwalia, dawne fotografie i liczne wizerunki twórcy TRH, przybliżają struktury i efekty działalności Towarzystwa przez blisko 130 lat. Muzeum organizuje tu dla młodzieży szkolnej odczyty, prelekcje, lekcje muzealne na tematy: "Związki Stanisława Staszica z regionem", "Być narodowi użytecznym - uzasadnij te słowa w oparciu o fakty z życia i działalności St. Staszica", "Stanisław Staszic w tradycji regionu". Dla upamiętnienia ważniejszych rocznic staszicowskich muzeum ogłasza konkursy historyczne, literackie, plastyczne bądź organizuje wystawy czasowe i cykle odczytowe z udziałem znakomitych prelegentów. W dokumentacji placówki odnajdujemy scenariusze wystaw czasowych np.: "Stanisław Staszic w sztuce", "Medale staszicowskie", "Ludzie pióra w ekslibrisie", "Poplenerowa wystawa malarstwa", 'Hrubieszowskimi śladami Staszica".

Wśród zgromadzonych muzealiów są: fotografie, medale, ryciny, grafiki, obrazy oraz plakaty o Staszicu lub Towarzystwie. Zainteresowani pogłębieniem wiedzy o życiu i działalności wybitnego przedstawiciela doby Oświecenia mogą skorzystać z księgozbioru muzealnego. Przewodnik W. Piątaka "Region hrubieszowski" pomoże zainteresowanym ustalić trasę wycieczki po zachowanych w regionie materialnych śladach po Towarzystwie i pamiątkach po St. Staszicu. Na trasie znajduje się wieś Dziekanów położona w odległości ok. 6 km na północny wschód od Hrubieszowa. Miejscowość ta nazywała się dawniej Dyakonów i była siedzibą władz Towarzystwa. Do dziś w centrum wsi stoi budynek, w którym mieściło się biuro TRH, zwane "zarządców-ką". W jego sąsiedztwie zachowała się dawna kuźnia, a na cmentarzu znajduje się kaplica grobowa rodziny Grotthusów - dziedzicznych prezesów Towarzystwa. Jest tu ponadto pomnik Stanisława Staszica - płaskorzeźba z popiersiem na kamiennym krzyżu.

W Jaroslawcu koło Uchań zachował się dawny zajazd zbudowany w latach 20-tych XIX w. Obecnie mieści się tu biblioteka z izbą pamięci i Wiejski Dom Kultury. W głębi wsi, w sąsiedztwie kaplicy św. Stanisława, stoi jeden z trzech magazynów zbożowych TRH - murowany budynek, kryty gontem, wsparty wzdłuż ściany frontowej na czterech filarach. W centrum Jarosławca stoi obelisk ufundowany przez stowarzyszonych w 1926 r. dla upamiętnienia 100 rocznicy śmierci St. Staszica. Udając się w kierunku Teratyna spotykamy budynek leśnictwa TRH z połowy XIX wieku, pełniący dziś funkcję leśniczówki Nadleśnictwa Strzelce. W Jarosławcu działa od wielu lat ludowy zespół śpiewaczy pod wymowną nazwą "Staszicowiacy". O tym, jak świętują i czczą pamięć Staszica mieszkańcy Jarosławca i innych wsi "gminy staszicowskiej", można się przekonać uczestnicząc w majowym odpuście świętego Stanisława.

Postać Stanisława Staszica i jego działalność wciąż inspiruje twórców ludowych oraz ludzi pióra z Hrubieszowa i okolic. Ignacy Grabarczuk w tomiku "Podzwonne dla Strzech" pisze: "U nas jest opinia taka, Staszica maja za wielkiego Polaka, Dziś jeszcze każdy się zachwyca dziełem Stanisława Staszica. Urodził się w Piłę, osiadł w Dziekanowie, Kupił wieś Szpikołosy, a także Gołebowiec..."

Żródła: Album "Ziemia Hrubieszowska 1400-2000"
Art. "Hrubieszowskimi Śladami Ks. Stanisława Staszica". Helena Bojarczuk